Ο εξωαστικός ναός της Παναγίας στο “Παλαιό Τσιφλίκι” Καστοριάς (17ος αιών). Γράφει ο Γιώργος Τ. Αλεξίου
Θεοτοκίον
Χαίροις παμμακάριστε, αγνή Παρθένε,
χαίρε Κυρίου δούλη και Μήτηρ,
χαίρε σκέπη του κόσμου, Θεοτόκε ευλογημένη,
Μαρία ολόφωτε.
Έξω απ’ την πόλη της Καστοριάς, σε απόσταση 4 χιλιομέτρων προς την πλευρά του Βιτσίου, βρίσκεται η γνωστή περιοχή “Παλαιό Τσιφλίκι”. Πρόκειται για μία παραλίμνια επίπεδη έκταση 400 στρεμμάτων περίπου, η οποία αποτελούσε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατία το τσιφλίκι (τιμάριο) κάποιου Οθωμανού αξιωματούχου. Στο κέντρο αυτής της γόνιμης έκτασης υπήρχε εκείνη την εποχή το κονάκι (αρχοντική οικία) του τσιφλικά και ολόγυρά του βρίσκονταν περί τα 10 φτωχικά σπίτια με τα ανάλογά τους υποστατικά (σταύλοι, αχυρώνες, αποθήκες κ.ά). Στα σπίτια αυτά, που σήμερα είναι εγκαταλειμμένα και μισοερειπωμένα, διέμεναν τότε οικογενειακώς οι χριστιανοί κολήγοι που εργάζονταν σκληρά στο εν λόγω τσιφλίκι “για ένα κομμάτι ψωμί”.
Κατά τον 17ο (;) αιώνα, οι προαναφερόμενοι χριστιανοί κολλήγοι είχαν κτίσει έξω απ’ τον μικρό οικισμό τους, σε απόσταση 300 μ. βορείως αυτού, έναν μικρό ναό για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών τους αναγκών. Ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στην Παναγία, την παρηγορήτριά τους, και είχε εντός του αρκετές φορητές εικόνες. Με την πάροδο των ετών ο εν λόγω ναός κατέστη ετοιμόρροπος και γι αυτό, πριν μερικά χρόνια, οι ευσεβείς χριστιανοί τής περιοχής τον ανοικοδόμησαν εκ βάθρων, τον εμπλούτισαν με ωραίες φορητές εικόνες και τοιχογραφίες, και τον προίκισαν με ένα καλαίσθητο οίκημα εξυπηρέτησης προσκυνητών και με μία κρήνη κι ένα στέγαστρο.
Στις ημέρες μας, ο θεματικός ναός της Παναγίας (Κοιμήσεως της Θεοτόκου) είναι ιδιαίτερα προσφιλής στους χριστιανούς της πόλης Καστοριάς και των γειτονικών του χωριών Κεφαλαρίου, Σιδηροχωρίου, Τοιχίου κ. ά. Εντός του τελείται κατά τις Θεομητορικές εορτές πανηγυρική Θεία Λειτουργία, παρουσία εκατοντάδων προσκυνητών. Θεία Λειτουργία τελείται επίσης σ΄αυτόν και αρκετές άλλες φορές, και πραγματοποιούνται εκεί πολλάκις Ιερά Μυστήρια (βαπτίσεις, γάμοι κ.λπ.).