Με την απόφασή του το ΣτΕ αναγνωρίζει ως νόμιμο τον περιορισμό του δικαιώματος ελεύθερης πρόσβασης του παιδιού σε βρεφονηπιακό σταθμό συνεπεία μη αιτιολογημένης άρνησης εμβολιασμού του σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών. Δέχεται ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός συνιστά παρέμβαση στη σωματική και ψυχική κατάσταση του ατόμου, η οποία όμως μπορεί να είναι συνταγματικά ανεκτή, εφόσον προβλέπεται από ειδική νομοθεσία, που βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα και εφόσον δεν είναι δυσανάλογη για την επίτευξη ατομικής και συλλογικής υγείας. Συγχρόνως, αναγνωρίζει την εγγενή πιθανότητα βλαπτικού αποτελέσματος ενός εμβολιασμού, όπως άλλωστε κάθε ιατρικής και νοσηλευτικής πράξης, αλλά θεωρεί αυτή ως μικρή έναντι της πιθανότητας  ευεργετικού αποτελέσματος για τον ίδιο τον εμβολιαζόμενο, αλλά και για το σύνολο. Προβλέπει τη δυνατότητα εξαίρεσης, αν υπάρχει ιατρική αντένδειξη. Με την απόφαση αυτή αναγνωρίζεται ότι το εμβόλιο γίνεται για ατομικό και για συλλογικό όφελος, μάλιστα επικαλείται την αρχή της ισότητας, με τη λογική ότι οι αρνητές του εμβολιασμού απολαμβάνουν την προστασία, που ο εμβολιασμός των άλλων επέφερε. Το τελευταίο αυτό αποτελεί τη βάση απόρριψης αιτιάσεων περί αντισυνταγματικότητας της άρνησης εγγραφής μη εμβολιασμένου παιδιού σε βρεφονηπιακό σταθμό.

Εν προκειμένω, έχουμε αποδοχή ενός μερικού περιορισμού εντελώς συγκεκριμένου δικαιώματος του ατόμου. Με άλλα λόγια, το παιδί δεν πληρούσε μια από τις προϋποθέσεις φοίτησης στο βρεφονηπιακό σταθμό, γι΄ αυτό και περιορίστηκε το συγκεκριμένο δικαίωμά του. Να σημειωθεί ότι πρόκειται για φοίτηση σε βρεφονηπιακό σταθμό και όχι σε νηπιαγωγείο, η φοίτηση στο οποίο είναι υποχρεωτική. Οποιαδήποτε γενίκευση περιορισμών είναι αυθαίρετη, για παράδειγμα η άρνηση της φοίτησης μη εμβολιασμένου παιδιού στην υποχρεωτική εκπαίδευση, προσκρούει στο θεμελιώδες συνταγματικό δικαίωμα της παιδείας (άρθρο 16 Συντάγματος), για τον περιορισμό του οποίου δεν υπάρχει οποιαδήποτε νομοθετική επιφύλαξη.

Ο νόμος 4675/2020 προβλέπει ότι, με Υπουργική Απόφαση προσδιορίζεται η κάθε επιμέρους  δράση διεύρυνσης ή επικαιροποίησης του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών υπέρ της υγείας των πολιτών, με την καθιέρωση των ενδεδειγμένων επιστημονικά εμβολίων,  ανά νόσημα, ηλικία και φύλο. Με το νόμο αυτό δεν καθίσταται υποχρεωτική η συμμόρφωση στο εμβολιαστικό πρόγραμμα, αλλά αναγνωρίζεται ως υποχρέωση του Κράτους στα πλαίσια της πρόληψης, προστασίας και βελτίωσης της υγείας του πληθυσμού (άρθρο2).  Ωστόσο κατ’ εξαίρεση, σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Η υποχρεωτικότητα αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού (άρθρο4).

Το ερώτημα είναι κατά πόσο η Απόφαση του ΣτΕ αποτελεί οδηγό σχετικά με την εφαρμογή του εμβολισμού για κορονοϊό. Πόσο αναγκαία, σε τι έκταση και με ποιο τρόπο είναι εφαρμόσιμη η υποχρεωτικότητα εμβολιασμού που προβλέπεται από το νόμο 4675/2020;

Η λήψη μέτρων περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων για την αντιμετώπιση της πρωτόγνωρης πανδημίας, προκάλεσε προβληματισμό και συνακόλουθα ένα δημιουργικό επιστημονικό διάλογο. Το σύνολο του νομικού κόσμου δεν αμφισβήτησε την ανάγκη που επέβαλε τη λήψη εκτάκτων περιορισμών, για την προστασία του απειλούμενου από την πανδημία υπέρτατου αγαθού της υγείας και της ζωής. Τα μέτρα θεωρήθηκαν αναγκαία και πρόσφορα, άρα σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας. Οι διατυπωθείσες επιφυλάξεις αφορούν στην έκταση και διάρκεια των μέτρων και στη διαδικασία νομοθέτησής τους. Τόσο στο νομικό κόσμο όσο και στην κοινωνία,  φάνηκε ότι υπερτερεί η προσέγγιση με βάση την ηθική του ουτιλιταρισμού (Utilitarism) δηλαδή του κοινού οφέλους, εν προκειμένου του υπέρτατου αγαθού της υγείας, σε βάρος του ατομικού φιλελευθερισμού (liberalism) και εν μέρει του κοινοτισμού (communitarianism), καθώς πέρα από ατομικές ελευθερίες,  βασικές κοινοτικές λειτουργίες διαταράχθηκαν.

Η ευρεία αποδοχή  περιορισμών δικαιωμάτων για προστασία της δημόσιας υγείας, δικαίω ανάγκης, δεν επιτρέπει καταχρηστικές αποφάσεις. Ο εμβολιασμός αποτελεί ιατρική πράξη. Ο δια της βίας εμβολισμός προσκρούει στον πυρήνα του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, ενώ ως ιατρική πράξη, η εφαρμογή της προϋποθέτει την πληροφορημένη συναίνεση του ατόμου, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αλλά και ειδικότερα με το νόμο 2619/1998, που κυρώνει Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία έναντι εφαρμογών βιολογίας και ιατρικής. Είναι για τούτο μη αποδεκτή η ποινικοποίηση της άρνησης συμμόρφωσης σε υποχρεωτικό εμβολιασμό, σε εφαρμογή του άρθρου 285 του Π.Κ, που προβλέπει κυρώσεις σε περίπτωση άρνησης ισχύοντος μέτρου, εν προκειμένου εμβολιασμού, για αποτροπή διασποράς μεταδοτικής νόσου. Συνεπώς η όποια απόφαση εφαρμογής υποχρεωτικού εμβολιασμού,  πρέπει να προσδιορίζει τον πληθυσμό στόχο, τη διάρκεια, και να εξειδικεύει το είδος και τα μέτρα περιορισμού δικαιωμάτων που συνεπάγεται η άρνηση εμβολιασμού. Τα μέτρα σύμφωνα με το Σύνταγμα δεν μπορεί να είναι ατομικά.

Η άρνηση εμβολιασμού από εργαζομένους σε υπηρεσίες υγείας ή δομές που φιλοξενούν ευπαθείς ομάδες, μπορεί να αποτελεί αιτία άρσης του δικαιώματος τους στην εργασία και δεν συνιστά διάκριση. Ο περιορισμός αυτός δεν είναι καινοφανής, αφού για την πρόσβαση σε κάποια επαγγέλματα απαιτείται με υγειονομικές διατάξεις πιστοποιητικό υγείας. Επιπλέον η μετάδοση της λοίμωξης σε ασθενείς ή σε φιλοξενούμενους σε δομές από επαγγελματία -η αποκάλυψη της οποίας είναι ευχερής με την ακολουθούμενη ιχνηλάτηση- θέτει τον επαγγελματία ενώπιον ποινικών ευθυνών, διότι γνώριζε και μπορούσε να προστατευθεί και να προστατεύσει άλλους. Επίσης ποινική ευθύνη εγείρεται και για τον εργοδότη, που δεν έλαβε τα προσήκοντα μέτρα αποτροπής, δηλαδή αποκλεισμού από την εργασία του αρνούμενου να εμβολιαστεί.  Με βάση το σκεπτικό του ΣτΕ, στην πρόσφατη απόφαση, η άρνηση φιλοξενούμενων σε δομές ευπαθών ομάδων, θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποβολή τους ή περιορισμό της ελεύθερης επικοινωνίας τους. Προφανώς υπάρχουν μέτρα των οποίων η εφαρμογή προσκρούει στον πυρήνα θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αυτό της παιδείας. Μέτρα που περιορίζουν την κίνηση ή την ελεύθερη πρόσβαση στις μεταφορές ή στην ψυχαγωγία, σε κάθε περίπτωση πρέπει να  σέβονται την αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή να έχουν επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση του αναμενομένου οφέλους σε σχέση με τις περιοριστικές των δικαιωμάτων συνέπειες. Να υπολογίζουν την αποτελεσματικότητα άλλων εναλλακτικών μέτρων προστασίας (π.χ. τεστ). Το μέτρο του οφέλους είναι συλλογικό, εν προκειμένω είναι μετρήσιμο, δηλαδή η ταχύτερη δυνατή επίτευξη της κρίσιμης συλλογικής ανοσίας για την ανάσχεση της πανδημίας.

Στη φάση αυτή δεν υπάρχει λόγος ο εμβολιασμός κατά του κορονοϊού να επιβληθεί υπό την απειλή ή την εφαρμογή περιορισμών. Οι απαγορεύσεις και αναγκασμοί έχουν κατά κανόνα αντίθετα αποτελέσματα.  Η ενημέρωση του πληθυσμού αποτελεί προϋπόθεση της απαιτούμενης συναίνεσης και είναι νομικά και ηθικά επιβεβλημένη, όπως άλλωστε και η προστασία του από ψευδείς και αντιεπιστημονικές απόψεις.

* Η κα Βενετία Σοφία Βελονάκη είναι Επίκουρη Καθηγήτρια, Νοσηλευτικής Ηθικής και Νομικής Ευθύνης,   ΕΚΠΑ