Τι κατάλαβε ο Πούτιν από την πανδημία
Του Κώστα Ράπτη
Το Valdai Discussion Group που συναντάται κάθε χρόνο στο Σότσι της Μαύρης Θάλασσας αποτελεί μια καθιερωμένη πλέον διοργάνωση, η οποία προβάλλει ως “ρωσικό (αντι-)Νταβός”. Και ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν αποτελεί σταθερή παρουσία σε αυτό το φόρουμ, το οποίο του δίνει την ευκαιρία για τοποθετήσεις προγραμματικού χαρακτήρα. Όμως, η φετινή ομιλία του ισχυρού άνδρα του Κρεμλίνου στο Valdai ξεχωρίζει από κάθε άλλη δημόσια παρουσία του – καθώς σε αυτήν ξεδίπλωσε την προσωπική του πολιτική φιλοσοφία (με ρητή πηγή έμπνευσης τον θεολόγο των αρχών του 20ού αιώνα Νικολάι Μπερντιάγεφ), σε μια εμφανή προσπάθεια να ιδεολογικοποιήσει την ρήξη του με τη Δύση, η οποία πλέον φαντάζει οριστική.
Με εκφράσεις διόλου “στρογγυλεμένες”, ο Βλαντίμιρ Πούτιν υποστήριξε ότι το διεθνές σύστημα γνωρίζει “συστημικές αλλαγές προς όλες τις κατευθύνσεις”, μέχρι του σημείου να προαναγγέλλει επισιτιστικές κρίσεις και διεκτραγώδησε τη χαμένη ευκαιρία που έδωσε πριν από τριάντα χρόνια η λήξη του Ψυχρού Πολέμου, προκειμένου να αναδυθεί ένας νέος τρόπος διαχείρισης των ανταγωνισμών. Άλλη μία ευκαιρία αυτού του είδους αποτέλεσε η πανδημία του κορονοϊού, η οποία μαζί με την κλιματική κρίση, αναδεικνύει τη σημασία της διεθνούς συνεργασίας και συσπείρωσης.
Όμως, η ετυμηγορία του Ρώσου προέδρου είναι και επ’ αυτού αποθαρρυντική. Παρά την φιλολογία που θέλει την πανδημία να συνιστά μια συγκλονιστική ανατροπή, ο Πούτιν υπογραμμίζει ότι αυτή δεν άλλαξε τίποτε. Η δε διατήρηση σε αυτό το πλαίσιο των κυρώσεων εναντίον αδύναμων κρατών διαψεύδει τους ισχυρισμούς της Δύσης για τις αξίες από τις οποίες αυτή εμφορείται.
Κατά τον Πούτιν, τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα έχουν επιδεινωθεί σε σημείο τέτοιο που σε αντίστοιχες περιστάσεις στο παρελθόν θα δρομολογούσαν παγκόσμιους πολέμους ή αιματηρούς κοινωνικούς κατακλυσμούς. “Όλοι λένε ότι το υφιστάμενο μοντέλο καπιταλισμού που διέπει την κοινωνική δομή της συντριπτικής πλειονότητας των χωρών, έχει εξαντληθεί και δεν προσφέρει λύσεις”.
Αυτό κατέδειξε και η πανδημία, η οποία αναδείχθηκε σε παράγοντα διαιρετικό, αντί για ενοποιητικό απέναντι σε μία κοινή απειλή. Και ο βασικός λόγος για αυτό έγκειται στο ότι οι λύσεις που αναζητήθηκαν αντιστοιχούσαν σε παλαιές προσεγγίσεις που μάλλον επιδεινώνουν τα προβλήματα. Η επιθετική αντίδραση που συνάντησαν οι πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας από πολλούς ανθρώπους, ιδίως νέους, ανά τον κόσμο οφείλεται σε προηγούμενες συσσωρευμένες απογοητεύσεις. Η πανδημία δεν είναι η αιτία, αλλά η αφορμή.
Επισείοντας διαρκώς το φάσμα ενός μεγάλου πολέμου, ο οποίος, όπως ίσχυε κατά το παρελθόν, επιλύει τέτοιες κρίσεις και εγκαθιδρύει μια νέα ισορροπία, ο Ρώσος πρόεδρος επέμεινε ότι η ανθρωπότητα έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα θετικό προηγούμενο, με ειρηνική έξοδο από τις παρούσες προκλήσεις. Δοκιμάστηκε κάτι ανάλογο με την επικράτηση της Δύσης στον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά το εγχείρημα απέτυχε: οι παρούσες δοκιμασίες είναι το προϊόν αυτής της αποτυχίας.
Άλλωστε, η ίδια η έννοια του πολέμου έχει αλλάξει. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν δεν έχασε την ευκαιρία να θυμίσει ότι επί δύο δεκαετίες το ισχυρότερο έθνος του κόσμου διεξήγαγε δύο πολέμους (στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ) στους οποίους δεν πέτυχε ούτε έναν από τους διακηρυγμένους στόχους του. Παλαιότερα, η ήττα της μίας πλευράς στον πόλεμο, σήμαινε τη νίκη της άλλης. Λ.χ. το Βιετνάμ δεν μετατράπηκε σε “μαύρη τρύπα” μετά την αμερικανική αποχώρηση. Σήμερα, όμως, όποιος και να αποκτήσει το πλεονέκτημα, ο πόλεμος δεν τελειώνει ποτέ, ο υποτιθέμενος νικητής δεν έχει τη δυνατότητα να οικοδομήσει μια μεταπολεμική τάξη και το χάος εξαπλώνεται.
Αλλά το κυριότερο δίδαγμα της πανδημίας είναι κατά τον Ρώσο πρόεδρο ότι επιβεβαιώθηκε η σημασία του εθνικού κράτους, ενώ διαψεύσθηκαν οι ισχυρισμοί ότι τα εθνικά σύνορα αποτελούν αναχρονισμό και η εθνική κυριαρχία εμπόδιο στην ευημερία. Οι ίδιες δυνάμεις που ενθάρρυναν για το δικό τους ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το άνοιγμα των συνόρων των άλλων, κατέφυγαν, όταν χρειάστηκε, στον προστατευτισμό.
Η πανδημία υπήρξε ένας αγώνας για την επιβίωση. Και αυτή είναι η κυριότερη αξία που απομένει όταν αποδεικνύεται ότι η εξαγωγή και επιβολή αξιών υποτιθέμενα οικουμενικών δεν είναι ρεαλιστική. Το εθνικό κράτος είναι ο εγγυητής αυτής της επιβίωσης και ο ρόλος του αναδείχθηκε εκ νέου. Όχι μόνο από την άποψη της αποτελεσματικότητας, αφού οι πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας υπήρξαν εντέλει εθνικές, αλλά και από την άποψη της νομιμοποίησης, αφού δεν υπάρχει ένα παγκόσμιο εκλογικό σώμα στο οποίο να λογοδοτούν οι υπερεθνικές δομές.
Στην πραγματικότητα, το κύριο επιχείρημα του ενοίκου του Κρεμλίνου είναι ότι η διεθνής αρχιτεκτονική πρέπει να επιστρέψει σε ένα μοντέλο συνεργασίας κυρίαρχων κρατών – και το καταλληλότερο πεδίο για αυτό είναι ο ΟΗΕ, ως τον μόνο διεθνή θεσμό που διατηρεί την αξία του. Ο Πούτιν δεν αρνείται την ανάγκη μεταρρύθμισης του οργανισμού, υπερασπίζεται όμως το πνεύμα της διαβούλευσης μεταξύ ίσων που τον διακρίνει.
Με αυτήν την έννοια, ο ΟΗΕ είναι κατεξοχήν φορέας του “μετριοπαθούς συντηρητισμού”, τον οποίο ο Ρώσος ηγέτης προβάλλει ως ιδεολογικό του οδηγό. Με το βλέμμα στραμμένο και στο εγχώριο ακροατήριό του, ο Πούτιν αποκηρύσσει τις επαναστάσεις ως μέθοδο επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων, υποστηρίζοντας ότι η Ρωσία υπέστη δύο φορές αυτόν τον συγκλονισμό: αρχικά με την κατάλυση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και κατόπιν με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Για τον λόγο αυτό, προσθέτει, ο ρωσικός λαός έχει αποκτήσει “ανοσία αγέλης” απέναντι στον εξτρεμισμό.
Και είναι για εξτρεμισμό ακριβώς που ο Πούτιν κατηγορεί τις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη, αφιερώνοντας μεγάλο μέρος της ομιλίας του στην απερίφραστη απόρριψη της cancel culture, του wokeism και της gender theory, ως συμπτωμάτων μιας κρίσης πολιτισμικής και ανθρωπολογικής. Δεν περιορίζεται μάλιστα στο να αντιπροβάλλει τη Ρωσία ως χώρα αφοσιωμένη σε κλασικές αξίες περί των κοινωνικών και έμφυλων ρόλων, αλλά με αρκετή δόση ειρωνείας υποστηρίζει ότι η χώρα έχει βιώσει το ίδιο πράγμα κατά το παρελθόν, όταν οι μπολσεβίκοι ονειρεύονταν την δημιουργία ενός “νέου ανθρώπου” και την κατάργηση της οικογένειας. Αυτή η πικρά πείρα είναι, σύμφωνα με τον Ρώσο πρόεδρο, και το σημαντικότερο πλεονέκτημα της χώρας του στην παρούσα συζήτηση.
