Βόλτα στο Κάστρο «Νο 2», Γράφει ο Νίκος Δόικος
Η γνωριμία μας με τον εκκλησιαστικό αρχιτεκτονικό και αγιογραφικό πλούτο της καστροπολιτείας θα γίνει σε δύο φάσεις. Η πληθώρα των δεδομένων καθιστά δύσκολη την διαλογή και παρουσίαση τους σε μία.
Στη πρώτη φάση, μαζί με τις φωτογραφίες ναών και τοιχογραφιών, θα καταρρίψουμε το μύθο της Καστοριάς ως δήθεν τόπου εξορίας αντιπάλων του αυτοκρατορικού θρόνου, μύθος που, εν πολλοίς οφείλεται στην παρερμηνεία μιας μυστηριώδους και λογοτεχνικώς αριστουργηματικής κτητορικής επιγραφής στον Άγιο Νικόλαο του Κασνίτζη (11ου αιώνα).
Ας γίνει τούτη η περιήγηση εις μνήμην Στυλιανού Πελεκανίδη αναστηλωτή των μνημείων του Κάστρου, Νικολάου Μουτσόπουλου λάτρη και προστάτη της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης και ακριβού μου δασκάλου, Παντελή Τσαμίση του πρώτου συστηματικού μελετητή των μνημείων της γενέτειρας του, εις μνήμην Αναστάσιου Ορλάνδου και Μανόλη Χατζηδάκη, κορυφαίων μελετητών των μνημείων της Καστοριάς καθώς και ως έκφραση ευγνωμοσύνης προς την Ann Wharton Epstein η οποία με περισσή επιστημοσύνη ανέδειξε τα καστοριανά μνημεία.
Όπως προείπαμε, λόγω της στρατηγικής του θέσης ,το Κάστρο διοικούνταν πάντοτε από μέλη του εκάστοτε Αυτοκρατορικού Οίκου. Το πλήθος των βυζαντινών ναϊδρίων οφείλεται στη συνήθεια αυτών των αξιωματούχων να αναγείρουν μικρούς οικογενειακούς ναούς στον περίβολο των αρχοντικών τους ή γενικώς αφιερωματικούς ναούς.
Οι ίδιες οι τοιχογραφίες, οι αφιερώσεις και οι κτητορικές επιγραφές, αποκαλύπτουν το διαχρονικό κλέος της καστροπολιτείας.
Ι. Ναός των Αγίων Αναργύρων
Χρονολόγηση ανέγερσης κατά Βοκοτόπουλο μεταξύ 950 και 980μ.Χ. Ο Χαρ.Μπακιρτζής σε μιαν επιγραφή του μνημείου διακρίνει την χρονολογία 912μ.Χ. την ίδια που προτείνει και ο Πελεκανίδης. Ο καστοριανός νομικός, ζωγράφος και ερευνητής Βασίλειος Παπαντίνας, ερμηνεύοντας μιαν άλλην επιγραφή, προτείνει το 813μΧ.
Οι Άγιοι Ανάργυροι αντιπροσωπεύουν την χαρακτηριστική τυπολογία και μορφολογία της καστοριανής ναοδομίας που είναι η τρίκλιτη βασιλική με υπερβολικά υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος (συνέχεια των πρωτοβυζαντινών ναών του 5ου αιώνα).
Από τους ελάχιστους ναούς της χώρας με μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα, με ποικίλα ανάγλυφα μοτίβα, σε όλες τις πύλες του.
Άγιος Στέφανος
Χρονολόγηση πρώτου στρώματος τοιχογραφιών in fresco 889μΧ. Κατ’ άλλους 950.
Κτήτωρ κι εδώ Λημνιώτης.
Ίσως ο πιο πρωτότυπος ρυθμολογικά ναός του Κάστρου. Κάπου εδώ γύρω έλαβε χώρα η παράδοση των Νορμανδών στους καταδρομείς του Αλέξιου Κομνηνού, αφού γονάτισαν μπροστά στο αναπεπταμένο λάβαρο του Αυτοκράτορα και ορκίστηκαν πίστη και αποχή από κάθε μελλοντική εχθρική δράση εναντίον του.
Ο Μουτσόπουλος βασιζόμενος στην επιγραφή κάποιου δωρητή Γεωργίου, αλλά και στην ύπαρξη σύνθρονου στο Ιερό Βήμα , στοιχείο επισκοπικής έδρας καθώς και στο γεγονός ότι ο Άγιος Γεώργιος της Πολιτείας μάλλον είναι μεταγενέστερος του 1083μΧ, ταυτίζει τον Άγιο Στέφανο με τον αρχικό Άγιο Γεώργιο της Πολιτείας.
Ταξιάρχης Μητροπόλεως
Τρίκλιτη βασιλική του 9ου αιώνα. Από την επανάχρηση πολύ παλαιότερων κατασκευαστικών μελών συνάγεται ότι ο ναός κτίστηκε πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική.
Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη
Μονόχωρος ναός με εσωτερικό νάρθηκα προς δυσμάς. Οι μελετητές τον χρονολογούν μεταξύ 1090 ο Πελεκανίδης και 1191μΧ ο Χατζηδάκης.
Κτήτορας του ναού ο Μάγιστρος του Κάστρου Νικηφόρος Κασνίτζης, η κτητορική επιγραφή του οποίου στάθηκε αφορμή για τον παραγωγικό διάλογο ειδικών γύρω από το ενδεχόμενο να υπήρξε το Κάστρο τόπος εξορίας ευγενών της Βασιλεύουσας.
Οι φωτογραφίες και τα ιστορικά στοιχεία προέρχονται από το προσωπικό αρχείο του Νίκου Δόικου.