Το άγχος, όταν μεταβάλλεται σε παθολογικό σύνδρομο, εκδηλώνεται ποικιλότροπα, τα δε συμπτώματά του εμφανίζονται είτε μεμονωμένα, είτε συνδυαστικά και απαρτίζουν αλληλουχιακή δέσμη τεσσάρων κατηγοριών: σωματικά συμπτώματα, συναισθηματικά, ψυχολογικά, συμπεριφορικά.
Το σώμα του εκπαιδευτικού γίνεται ο αποδέκτης και ο εκφραστής των μηνυμάτων ευαρέσκειας ή δυσαρέσκειας που λαμβάνει και εκπέμπει από τον εργασιακό χώρο. Τα ομώνυμα συμπτώματα εκδηλώνονται με έντονους πονοκεφάλους, μυοσκελετικούς πόνους, ταχυπαλμίες, δύσπνοια, εφίδρωση, κόπωση, ζαλάδες, υπερτάσεις, ελάττωση σεξουαλικών ορμονών, διαταραχές ύπνου, γαστρεντερικά προβλήματα, εμβοές, αιμωδίες, μυϊκή τάση, κνησμούς.
Τα συναισθηματικά συμπτώματα εκφράζονται με μία ακαθόριστη ανησυχία από κάποιον απροσδιόριστο κίνδυνο, στη διάρκεια του οποίου το άτομο νιώθει ότι κάτι το απειλεί, αλλά δεν ξέρει τι. Ακόμα, εκδηλώνονται ως κρίση πανικού, ευερεθιστότητα, κυκλοθυμία, αντιδραστικότητα στην εποικοδομητική κριτική, απάθεια, κατάπτωση του ηθικού και συνεχής φόβος.
Στα ψυχολογικά συμπτώματα εντάσσεται η κατάθλιψη, η μειωμένη αυτοεκτίμηση, η δυσκολία στη λήψη αποφάσεων, η μειωμένη δημιουργικότητα, οι αρνητικές σκέψεις, η ανησυχία, ο εκνευρισμός, η μελαγχολική διάθεση, η αδυναμία συγκέντρωσης, η ανησυχία, η εχθρότητα προς το περιβάλλον, ο φόβος για το μέλλον, η αδεξιότητα, η μειωμένη αυτοπεποίθηση και η απουσία προσδοκίας για ευχαρίστηση.
Στα συμπεριφορικά συμπτώματα ανήκει η δυσαρμονία στο επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων, η υπερβολική χρήση αλκοόλ ή λήψη φαρμάκων, το κάπνισμα, η εργασιομανία, η κακή διαχείριση χρόνου, η αφηρημάδα, η κακή διατροφή, η αποφευκτική συμπεριφορά, ο τραυλισμός, η γρήγορη ομιλία, η αυξημένη τάση για απουσίες, η μείωση του ενδιαφέροντος, η αύξηση απουσιών από την εργασία, η κατάχρηση ουσιών, τα χαμηλά επίπεδα ενέργειας, η μετάθεση ευθυνών, η αδιαφορία για την κατάκτηση νέων πληροφοριών, η επιθετικότητα, η ευεπιφορία για έκθεση της ζωής του σε κίνδυνο χωρίς τα κατάλληλα αντανακλαστικά για την αποφυγή του.
Στρατηγικές αντιμετώπισης του εργασιακού άγχους των εκπαιδευτικών
Οι στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων επιβάλλεται να αποτελούν μέρος της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών για την πιο αποτελεσματική άσκηση του ρόλου τους, για τον επιπρόσθετο λόγο της ένταξης όλο και περισσότερων μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες, αλλά και δυσκολίες στις κανονικές τάξεις και, κατά συνέπεια, οι συνεπακόλουθες απαιτήσεις αποτελεσματικών χειρισμών από τους εκπαιδευτικούς είναι πλέον αυξημένες.
Για να διατηρηθούν τα υψηλά επίπεδα επαγγελματισμού του εκπαιδευτικού ανεπηρέαστα από το εργασιακό άγχος, κρίνεται απαραίτητο να παραμείνουν σε κατάσταση εγρήγορσης οι συνιστώσες της διαρκώς διαμορφούμενης ειδημοσύνης του, δηλαδή η αποτελεσματικότητα και η καινοτομία. Από την προϋπόθεση αυτή θα εξαρτηθεί η αποτελεσματική διαχείριση του άγχους και η μετατροπή του από παθογενές σύνδρομο σε προωθητικό παράγοντα διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της δυναμικής της σχολικής μονάδας. Ο ειδήμων εκπαιδευτικός, ο απαλλαγμένος από τα βαρίδια του κλινικού εργασιακού άγχους, αφενός φέρει αποτελεσματικά εις πέρας τα καθήκοντά του, με την αξιοποίηση των γνωστικών του εφοδίων και την ενεργοποίηση των κατάλληλων πρακτικών και, αφετέρου, υπερβαίνει τις υπάρχουσες πρακτικές, αξιολογεί και επαναπροσδιορίζει τη δράση του, στοχαζόμενος συνεχώς τις δυνατότητες βελτίωσής της.
Το εργασιακό άγχος αποτελεί εν πολλοίς υποκειμενική υπόθεση, με την έννοια ότι για άλλο υποκείμενο οι εργασιακές συνθήκες θα βιώνονταν από διαφορετική οπτική και, άρα, το πιθανότερο, θα αντιμετωπίζονταν ως αυτονόητα δεδομένα, εφόσον, κατά τον Επίκτητο «ταράττει τοὺς ἀνθρώπους οὐ τὰ πράγματα, ἀλλὰ τὰ περὶ τῶν πραγμάτων δόγματα». Επομένως, η διαδικασία αντιμετώπισης του άγχους ξεκινάει με την αποδοχή, τη συνειδητοποίηση της κατάστασης και την επιθυμία απαλλαγής από αυτό. Οι προσωπικές επιλογές δράσεων επίλυσης των προβλημάτων, η ηρεμία, ο στοχασμός αποτελούν στρατηγική με τις περισσότερες πιθανότητες ευτυχούς κατάληξης, γιατί ελέγχεται παράγωγο νοητικής διεργασίας υπαγόμενο στο αυτεξούσιο του υποκειμένου. Η μελέτη του φαινομένου για την επίγνωση των μηχανισμών εμφάνισης και επηρεασμού, η αποφασιστικότητα να αντιμετωπίσει χωρίς φόβο το πνιγηρό αυτό συναίσθημα και να δώσει οριστικό τέλος στην εξουσία του, προοιωνίζεται την κατάληξη από αυτήν την αναμέτρηση του εγώ με τα στοιχεία που τον κατατρύχουν.
Με τις γνωστικές στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους, τον αυτοέλεγχο, την αναζήτηση ψυχολογικής υποστήριξης την ανάληψη ευθυνών, την επανεκτίμηση των καταστάσεων δραστηριοποιούνται δομές με δυνατότητες απεμπλοκής του εκπαιδευτικού από το συναισθηματικό μαρτύριο και δημιουργούνται προϋποθέσεις της προοπτικής εξόδου του από τον λαβύρινθο των ψυχολογικών μεταπτώσεων.
Η στρατηγική της πρόληψης στο θέμα του άγχους αποτελεί μία απαραίτητη διάσταση της πρωτογενούς αντιμετώπισής του, μέσα από την οποία μπορεί να προληφθούν καταστάσεις και να εφαρμοστεί θεραπευτική αντιμετώπιση σε πολύ πρώιμο στάδιο, προτού εμφανιστούν σοβαρές σωματικές και ψυχικές διαταραχές. Ιδιαίτερα χρήσιμη στην πρόληψη και αντιμετώπιση των επιπτώσεων του άγχους είναι η επιστήμη της συμβουλευτικής, σύμφωνα με την οποία η εξελικτική πορεία του συμβουλευόμενου ατόμου περνά από το στάδιο της διερεύνησης, που αποσκοπεί στην κατανόηση του προβληματισμού, το στάδιο της ενόρασης, που βοηθά στην κατανόηση του εαυτού, και το στάδιο της δράσης, που οδηγεί στη συμπεριφορική αναδόμηση.
Έτσι, η αναζήτηση βοήθειας και κατευθυντήριου λόγου από τον ειδήμονα σχολικό σύμβουλο, θα του παράσχει τη δυνατότητα να κατανοήσει το πρόβλημα, να δει τις ανάγκες του, να ανακαλύψει τους παράγοντες που του δημιουργούν άγχος και να βρει τρόπους αντιμετώπισής του. O σύμβουλος, μέσα από τα στάδια της συμβουλευτικής διαδικασίας, της ενεργητικής ακρόασης και της ενσυναίσθησης, θα τον βοηθήσει στην αλλαγή του συμπεριφορικού μοντέλου και στην ανακάλυψη του άλλου, μέσα από τις πρακτικές λειτουργίες των κοινωνικών επαφών, ώστε να βελτιστοποιηθούν οι ανθρώπινες σχέσεις στον χώρο του σχολείου.
Μέσα από τη συμβουλευτική διαδικασία και τις ικανότητες του συμβούλου, ο εκπαιδευτικός θα ενθαρρυνθεί να αναδείξει τις ικανότητες και τις δεξιότητές τους. Ο σύμβουλος θα του συμπαραστέκεται αρωγός στον αγώνα του για την απόκτηση μεγαλύτερου βαθμού αυτογνωσίας και αυτοελέγχου ώστε, κάτω από κατάλληλες συνθήκες, ο αγχωμένος εκπαιδευτικός να απαλλαγεί από το ψυχοφθόρο άγχος, να συντελεστεί η επιθυμητή αλλαγή συμπεριφοράς και να σταματήσουν, επιτέλους, οι επιζήμιες συγκρούσεις και προστριβές στο χώρο του σχολείου.
Οι στρατηγικές, στις οποίες καταφεύγουν οι εκπαιδευτικοί για την αντιμετώπιση του άγχους, εκτείνονται σε ποικίλα πεδία επιλογών: η συζήτηση με τον σύζυγο ή τη σύντροφο, τους φίλους ή τους συναδέλφους, η τηλεόραση, το διάβασμα και η γυμναστική. Άλλες – λιγότερο δημιουργικές – στρατηγικές είναι τα παράπονα σε οικεία πρόσωπα, το κάπνισμα, η αποφευκτική συμπεριφορά και η συναισθηματική απόσυρση.
Σε σχέση με το σχολείο, αποτελεσματικά εφαρμόσιμες στρατηγικές θεωρούνται η διαμόρφωση του επιθυμητού για τα παιδιά περιβάλλοντος μέσα στην τάξη και η δημιουργία ανάλογων συνθηκών για εξασφάλιση αυτού του περιβάλλοντος, η αναγνώριση της σπουδαιότητας της προσωπικότητας του κάθε μαθητή, η καλλιέργεια της αίσθησης του «ανήκειν», η απόδοση της δικαιοσύνης με τα ίδια μέτρα και σταθμά για όλους, η ανάθεση συνεργασιών με στόχο την ανάπτυξη του αισθήματος υπευθυνότητας, η συνέπεια λόγων, έργων και η τεκμηρίωση των αναγκαιοτήτων από την αρχή της διατύπωσης των προθέσεων ακόμα, η φιλικότητα, η ενθάρρυνση, η κατανόηση του επιπέδου αντιληπτικότητας των παιδιών για την προσπέλαση των δυσκολιών, ο αστεϊσμός, το γέλιο και η δημιουργία κλίματος δυναμικού σχήματος σχέσεων μεταξύ των μαθητών.
Στρατηγικές εκπαιδευτικών για τη διαχείριση του εργασιακού άγχους
Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών στο ερώτημα ποιες στρατηγικές χρησιμοποιούν για τη διαχείριση του εργασιακού τους άγχους, καθώς καλύπτουν όλο το φάσμα του πλέγματος των σχέσεων που αναπτύσσονται στη σχολική μονάδα και επηρεάζει σημαντικά την ψυχολογία τόσο των φορέων της γνώσης, όσο και των αποδεκτών της. Το ευρύ φάσμα αναφορών επιβεβαιώνει την πληθώρα των παραγόντων που επηρεάζουν την απόδοση των εκπαιδευτικών και λειτουργούν είτε προωθητικά, είτε ανασταλτικά στη διαδικασία επιτέλεσης του λειτουργήματός τους.
Ειδικότερα, η καταφυγή στον Θεό, η ενδοσκόπηση και αυτοκριτική, η άθληση, ο προγραμματισμός, οι ενδοσχολικές σχέσεις, το κλίμα στην τάξη, οι τεχνικές προσέλκυσης, οι κανόνες στη διδακτική διαδικασία, η προσπέλαση συμβάντων, η υπομονή, η οργάνωση, η θετική σκέψη, οι εξωσχολικές δραστηριότητας, η φαρμακοληψία, η αυτοβελτίωση, οι κραυγές εκτόνωσης συνιστούν μερικές από τις στρατηγικές ελέγχου του εργασιακού άγχους. Κατά περίπτωση, είναι αποτελεσματικές.
Γενικά, ο εκπαιδευτικός έχει ανάγκη από αρωγούς στην άσκηση του ρόλου του. Με τη συνδρομή των ειδημόνων θα υποστηριχθεί και θα καθοδηγηθεί συναισθηματικά. Ωστόσο, ο ίδιος, ως λειτουργός ή επαγγελματίας, οφείλει να καταβάλει προσπάθεια ελέγχου των παραγόντων που προκαλούν εργασιακό άγχος, να αναγνωρίσει εγκαίρως τα συμπτώματα και να προστρέξει σε ειδικούς για να το αποβάλει.
Οι στρατηγικές του οντολογικού μας διπόλου
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των στρατηγικών των εκπαιδευτικών έγκειται στο γεγονός ότι οι επιλογές τους κινούνται στο άνυσμα του διπόλου που ορίζει τη διττή υπόστασή μας: το καταφύγιο στη μεταφυσική και η προσκόλληση στην εξαρτησιογόνο ύλη. Θα προσέθετα έναν τρίτο συνδυαστικό πόλο, αποτελεσματικότερο όλων: τον παροτρυντικό στίχο του Οδυσσέα Ελύτη «την άνοιξη αν δεν τη βρεις, τη φτιάχνεις».
Μητρούσιας Σοφοκλής
Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Π.Ε. Καστοριάς
